Przychodząc na nasz cmentarz, by odwiedzić groby bliskich, zaskakuje nas spokój, jaki tu panuje. Podziwiamy drzewa, ptaki i wiewiórki, których nie płoszy żaden zgiełk, ani pośpiech, ani niecierpliwość. To miejsce zaśnięcia, spoczynku, księżą powagą poświęcone, z przeznaczeniem na grzebanie ciał pobożnie zmarłych. Skąd się wzięło, od jak dawna jest tutaj objęte ramionami lasu? To pytanie, na które, w miarę dokumentów i przekazów, chciałbym Państwu odpowiedzieć.

Gdzie znajdował się pierwotny cmentarz w naszej miejscowości - nie wiadomo. Jedno jest pewne, że z chwilą wybudowania kościoła, a fundację jego datuje się na rok 1315, zmarłych chowano w jego pobliżu, jak zresztą w całym ówczesnym świecie chrześcijańskim, o czym świadczy nazwa placu wokół kościołów – cmentarz (nazwa "cmentarz" pochodzi od łacińskiego słowa "coemeterium", "cimiterium", które, z kolei, jest zlatynizowaną formą greckiego "koimeterion" oznaczającego miejsce spoczynku). Najznamienitszych chowano w kryptach kościelnych, w podziemiach. Dla mniej szlachetnie urodzonych znajdowano miejsce na cmentarzach przy kościołach. Tak też i było w naszej miejscowości. Zmarłych chowano za kościołem, na cmentarzu ogrodzonym murem.

Kiedyś uważano, że kościół jest szczególnie wskazany dla grzebania zmarłych. Jest to przecież miejsce uświęcone, jest bramą do nieba. Jak wspomnieliśmy, chowano tam Drzewickich i Szaniawskich, czyli właścicieli Drzewicy, a być może i innych ludzi, którzy czymś się zasłużyli właścicielom Drzewicy. Pamiętajmy, że Drzewica była prywatnym miastem. Liczba pochówków w podziemiach nie była więc tak liczna jak w innych kościołach. Zgodnie z panującym kiedyś zwyczajem, fundator kościoła był był chowany w podziemiach pod wielkim ołtarzem. Z pewnością tak było i w Drzewicy, ale kościół był przecież przebudowywany. Do kiedy Drzewica była prywatnym miastem o doczesne szczątki fundatora i jego najbliższej rodziny dbano. Co z nimi zrobiono później - nie wiadomo.

Wejdźmy więc do podziemi...

Wielkie pomieszczenie rozciąga się pod starą częścią kościoła. Sklepienie łukowate, podłoga betonowa. W pomieszczeniu znajdują się różne zniszczone elementy dawnego wyposażenia kościoła i dwie duże skrzynie. W jednej z nich kości. Nie widać, aby kiedyś znajdowały się wyodrębnione, porozdzielane murami krypty. Jest tylko jedna, zamurowana z niewielkim otworem w ścianie. Przez otwór widać resztki pochówków. Czy te resztki pochówków należą do dawnych właścicieli Drzewicy - nie wiadomo. Stan dwóch pochówków w krypcie, bardzo zniszczonych głownie przez czas, wskazuje, że są bardzo stare. Pierwszy z lewej całkowicie rozpadł się, widać tylko resztki trumny i rozrzucone kości. Jest więc najstarszy. Drugi to rozpadająca się trumna ze śladami polichromii niebiesko-żółtej (złotej). Trumna była obita taśmą z frędzlami. Jej wygląd wskazuje więc, że była to osoba duchowna. Trzecia, dość dobrze zachowana trumna jest metalowa (ołowiana lub cynowa) i bogato zdobiona, a więc osoba zmarła pochodziła z bardzo bogatej rodziny. Jest raczej z okresu późniejszego, najpóźniej z I poł. XIX w. Widać, że była raczej przeniesiona z innego miejsca. Widać też, że była otwierana. Może w czasie przebudowy żyli jeszcze potomkowie osoby zmarłej? Może z racji jej stanu nie chciano jej zakopywać razem ze szczątkami innych pochówków? W krypcie jest jeszcze fragment miejsca, w którym są rozrzucone kości. Nie widać śladu żadnej trumny. Wśród kości widać żelazne ostrze sierpa z białym nalotem ne jego końcu. Był więc narzędziem, przy pomocy którego jakiś wandal rozgarniał szczątki pochowanych osób, po czym porzucił w krypcie. Należy domniemywać, że kości te należą do osób z tego samego rodu, co dwa pozostałe pochówki. Gdyby tak nie było, to nie znajdowałyby się w tej krypcie tylko wraz z ogromną ilością pozostałych zostałyby zakopane. Czyżby te najstarsze szczątki należały do fundatora kościoła, a może nawet do jego dziadka (ojca?) - Gosława? Ta jedyna pozostawiona krypta o czymś przecież świadczy. Z jakiegoś ważnego powodu tych szczątków nie zakopano wraz z innymi. Są jeszcze kości w skrzyni, ale te znaleziono znacznie później w pomieszczeniu przebudowywanym dla potrzeb ogrzewania kościoła i złożono do skrzyni używanej przez budowlańców. Dlaczego tam się znajdowały - nie wiadomo. Wszystkie pozostałe szczątki decyzją ks. Boratyńskiego, zostały zakopane w ziemi i przykryte cementową ławą.

Fotografie wykonała w tych trudnych warunkach pracownica drzewickiego RCK Alina Szymańska.

Jak wspomniałem na początku, mieszczan i chłopów chowano za kościołem. Gdy w 1908 roku kopano ziemię pod fundamenty “nowego kościoła” natrafiono na wiele ludzkich kości. O natrafieniu na liczne kości ludzkie podczas kopania dołu na wapno do budowy nowej plebanii wspomniał też na jednym z kazań poprzedni proboszcz ks. prałat Stanisław Madej.

Kiedy w 1675 roku spłonął klasztor bernardynek, założono tam cmentarz (za rzeką, po prawej stronie Drzewiczki).

Wokół kościoła chowano już tylko uprzywilejowanych. Spoczywają tam: żona właściciela Strzyżowa Aniela z Radońskich Trepczyna zm. w 1811 r., Karol Skrętowski – burgrabia powiatu Szydłowieckiego, burmistrz miasta Drzewicy zmarły 22 października 1820. Na przykościelnym cmentarzu pochowani są także: baron Ksawery Franciszek Reyski zm. w 1840 i Ludwika z Szaniawskich baronowa Reyska zmarła w 1857 r., którym pomnik żeliwny ufundowali “wdzięczni synowie”, spoczywa tam Teonia Dubiecka zmarła w 1861 r., jest też mogiła ks. Antoniego Dolacińskiego kapelana wojskowego bestialsko zamordowanego we wrześniu 1939 r. przez hitlerowców, kapłana Diecezji Łódzkiej. Spoczywa tu też ksiądz Franciszek Salezy Kuczewski, kanonik kaliski, dziekan opoczyński, proboszcz parafii drzewickiej, zmarły 13 grudnia 1854 r. Świadczą o tym dwie żeliwne płyty wmurowane z tyłu za kościołem.

Patrząc na plan cmentarza zobaczymy jego wzorowe rozwiązanie przestrzenne – symetrycznie usytuowaną aleję główną i równolegle biegnące obok niej boczne alejki z prostopadłymi do siebie dojściami. Taki układ zachował się na starym cmentarzu, aczkolwiek boczna alejka po prawej stronie została zlikwidowana przez nierozsądne i nieplanowe chowanie zmarłych.

Niektórzy twierdzą, że poznawanie danej miejscowości należy rozpocząć od cmentarza. Jest to prawdą, bowiem tablice nagrobne są kroniką dziejów – historią. Są kartami tej kroniki.

Rozpocznijmy więc wędrówkę po naszym cmentarzu, którego historia obejmuje ponad dwa stulecia.

Przekraczając bramę cmentarną, kilka metrów dalej, po prawej stronie ujrzymy granitowy obelisk, pod którym spoczywają prochy żołnierzy polskich zabitych w potyczce w lesie “Parchowiec” we wrześniu 1939 roku. Miejscowe społeczeństwo uczciło ich pamięć owym obeliskiem w 1961 roku.

Nieco dalej, po lewej stronie, stoi grobowiec rodziny Samuela Kobylańskiego. Jest to jeden z największych i najładniejszych architektonicznie postawionych grobowców.

Tuż za nim znajduje się stożkowa płyta kamienna upamiętniająca bramę starego cmentarza. Obok znajduje się grobowiec ks. Stefana Czernikiewicza, dziekana drzewickiego, długoletniego proboszcza parafii drzewickiej. Przed laty za tym grobowcem był grób ks. kanonika Stanisława Klimeckiego – proboszcza, który został zabity w pobliskim lesie “Sacharynka” 9 września 1939 r. przez Niemców. Roman Gorzelak tak pisał o jego śmierci: “...oprawcy wyprowadzili z plebanii ks. Klimeckiego mającego obandażowaną głowę i trzymającego krzyż w ręku, kierując się z nim do zagajnika koło cmentarza zwanego 'Sacharynka'. Po drodze bito go i próbowano odebrać krzyż, którego nie chciał oddać. Tutaj znowu bicie aż do zakłucia bagnetem na śmierć. Na zwłoki narzucono trochę sosnowych gałęzi. Nikt wtedy nie miał odwagi przeniesienia zmarłego. Przejęta tym wypadkiem pani Zuzanna Dolewska właścicielka sklepiku, umiejąca dobrze władać językiem niemieckim, zwróciła się do miejscowego komendanta o zezwolenie na pochowanie rozkładających się zwłok księdza Klimeckiego. Otrzymawszy je, pochowano go niezwłocznie na cmentarzu”. Obecnie prochy księdza spoczywają w zbiorowym grobowcu księży drzewickich.

Po prawej stronie alei stoi grobowiec Edwarda Białka - kapitana artylerii Wojska Polskiego, byłego więźnia i zesłańca ideowego późniejszego referenta Starostwa Spraw Wojskowych w Opocznie. Urodził się 4 października 1898 roku w Drzewicy, ukończył Szkołę Kadetów Carskich w Tomaszowie Rawskim (obecnie Mazowieckim). Za udział w spisku został zesłany na Sybir, gdzie pracował jako drwal. Do Polski wrócił w 1922. Wyglądał jak starzec z długą brodą. Zmarł 1938 roku na malarię której nabawił się na zesłaniu.

Idąc w kierunku kaplicy cmentarnej, po lewej stronie warto zwrócić uwagę na zbiorowy grobowiec księży drzewickich.

Naprzeciwko, po drugiej stronie alei, znajduje się żeliwna piramida grobowca, w którym spoczywa Teofil Stójkowski – uczestnik powstania listopadowego zesłany na 10-letnią katorgę na Sybir, zmarły w 1899 roku.

Obok tego grobowca znajduje się nagrobek Wiery Nikiforowej, córki nauczycieli. Ten nagrobek to polny kamień, na którym bardzo lubiła przesiadywać. Przed śmiercią prosiła by umieszczono go na jej grobie. Miała się ukazywać ludziom jako młoda dziewczyna ubrana w czarną suknię i spacerująca po cmentarzu.

Przed kaplicą, po lewej stronie, podczas kopania dołu na grobowiec w 1993 r. odkryto stary, murowany z piaskowca podziemny grobowiec o sklepieniu kolebkowym.

Odkopany w roku 1993 grobowiec o sklepieniu kolebkowym (rys. Ryszard Bogatek)