W roku ubiegłym (2001) minęła 680 rocznica utworzenia parafii drzewickiej. Pisałem o tym w miesięczniku parafialnym „Dokąd zmierzam?” w kwietniu br. Pismo nasze rozsyłane jest po kraju a także za granicę, dlatego umieszczamy ten artykuł w tym numerze, by udostępnić go Czytelnikom, którzy, być może, o tak pięknej rocznicy nie wiedzieli. Minęła w dniu 22 sierpnia br. kolejna rocznica dotycząca naszego kościoła parafialnego, a mianowicie 90 rocznica jego konsekracji. Opis tej uroczystości również zamieszczamy na stronach naszego kwartalnika. O naszym kościele pisałem w nr 2 i 3 w roku 1992, ale był to, jak teraz wiem, opis niepełny i nie całkowicie oddający historię i piękno tego najstarszego zabytku sakralnego w Drzewicy. Dziś, kiedy mam materiały historyczne i dokumenty fotograficzne o wiele bogatsze, powrócę do tego tematu na łamach naszego kwartalnika w roku przyszłym. W lutym minęła 635 rocznica narodzin wielkiego Syna ziemi drzewickiej (ur. 22 luty 1467, zm. 22 sierpnia 1535 r.) arcybiskupa gnieźnieńskiego Macieja Ciołka Drzewickiego: dyplomaty, poety, bibliofila.
(...)
Ks. Jan Wiśniewski, autor „Dekanatu Opoczyńskiego" wydanego w 1913 roku tak pisze o kościele i parafii drzewickiej: „Kościół w Drzewicy sięga wielkiej starożytności".
Z załączonych dokumentów widać, że istniał już na początku XIV w. „Starożytna Polska" (tom II str. 419) podaje rok fundacji kościoła 1315. W 1321 roku Janisław Arcybiskup Gnieźnieński (Jan Kotwicz) z okolicznych wiosek: Drzewicy, Brudzewic, Dąbrowy, Strzegowia, Gaczyc, Strzeszkowic, Domajewic, Krzczonowa, Brzeźnik, Zychorzyna, Nieznamierowic tworzy parafię (drzewicką - przyp. R.B.), zaś w 1338 roku czyni zamianę dziesięciu wiosek odległych na dziesięcinę z pobliskich. Na zjeździe w Piotrkowie król Aleksander w 1504 roku w piątek przed niedzielą Laetare na prośbę Macieja Drzewickiego, podkanclerzego koronnego, dziedzica Drzewicy, na uposażenie mansionarzów Drzewickich plebanię Brudzewicką przyłącza do Drzewicy.
Czy obecny murowany kościół jest pierwszym - nie wiadomo. Umieszczona na zewnątrz płyta nie tłumaczy tej zagadki. Czytamy na niej: "Anno Domini MCCCCLXII ... Nicola Custos Sandomirien et Johannes praeposit ... fratres heedes de Drzewicza oretur pro eis". To znaczy: „Roku Pańskiego 1462 wielebni Mikołaj kustosz sandomierski i Jan prepozyt warszawski bracia dziedzice Drzewicy polecają się modlitwie...”.
Odnowiona tablica na drzewickim kościele pozwala odczytać łacińską inskrypcję. W inskrypcji trudno dopatrzeć się niektórych wyrazów. Wynika to ze stosowania w ówczesnych czasach różnych form skrótów: ucięcie części wyrazu, usunięcie środkowej część wyrazu (niektórych liter) lub zastąpienie sylab specjalnymi znakami. Tablica ta została ufundowana przez braci Drzewickich Jana i Mikołaja (ten drugi, po ukończeniu piastowania wielu zaszczytnych stanowisk, pod koniec życia wrócił do rodzinnej Drzewicy i pełnił funkcję plebana) - wnuków Wojciecha, fundatora kościoła
W latach 1551-1610 kościół znajdował się w rękach kalwinistów.
O starożytności pisał także w „Diariuszu podróży Stanisława Augusta” wyd. w 1805 r. str. 502 - 503 bp. Adam Naruszewicz, poeta i historyk. Towarzysząc królowi Poniatowskiemu w podróży na Ukrainę, tak zanotował w zapiskach: „Dnia 18 lipca 1787 roku Stanisław August Król, jadąc z Opoczna około 2 godziny przybył do Drzewicy...” i w dalszej części pisał: „Wieczorem za nastąpieniem po deszczu pogody, oglądał Najjaśniejszy Pan kościół tameczny, starożytny jeszcze za czasów Władysława Łokietka założony...”. Panowanie króla Łokietka przypada na lata 1306-1333. Należy zatem przyjąć, że tzw. „kościół stary" to pierwotny kościół ufundowany w 1315 roku, erygowany na kościół parafialny w 1321 i zachowany do dziś w niezmienionym stanie.
Odnowiony lub też całkowicie wykończony zostaje tenże kościół dopiero w 1462 roku przez braci Mikołaja i Jana, pieczętujących się po mieczu herbem Ciołek, a po kądzieli herbem Gryf. Herby te umieszczone są obok płyty kamiennej z napisem znajdującej się na wieży frontowej kościoła.
Stary kościół zbudowany był jako kościół obronny. Przemawia za tym kształt wieży i zachowane w niej do dziś wąskie otwory strzelnicze. W przeszłości wieża kościoła nakryta była dachem hełmowym wspartym na sześciu kolumnach, co umożliwiało w razie napaści skuteczną obronę przez zrzucanie z wieży kamieni, belek czy też strzelanie z łuku lub kuszy.
Kościoł w Żarnowie (z I poł. XII w.), na którym najprawdopodobniej wzorowano się projektując kościół drzewicki.
Pierwotny kościół został później przebudowany.
Czerwoną linią zaznaczono hipotetyczne kształty naruszonej bryły starego kościoła.
Za datą budowy kościoła świadczy także jego północna ściana, która wcale nie posiada okien. Tak budowano kościoły we wczesnym gotyku, kiedy to wierzono, że stronę północną zamieszkują wszelkie złe moce. Budując zatem ścianę północną bez okien starano się w ten sposób utrudnić im dostęp do wnętrza kościoła (chociaż, kiedy przyjrzymy się dokładniej północnej ścianie, to widać w miejscu, gdzie powinny być dwa okna, że cegła jest nieco innego koloru - może więc najpierw okna były, a później je zamurowano?).
Powracając do zapisu księdza Wiśniewskiego, który mówi: „Od XVI do początku XVII wieku kościół był w rękach innowierców...", należy wyjaśnić, że jeden z Drzewickich, za panowania króla Zygmunta Augusta, kiedy to w Rzeczypospolitej panowała tolerancja religijna, oddał kościół współwyznawcom reformowanej religii czyniąc go zborem kalwińskim. Było to w latach 1551-1610. No dobrze - zapyta ktoś z Czytelników - gdzie zatem chodzili się modlić mieszkańcy Drzewicy i okolicznych wiosek? Otóż istniał już wtedy w Drzewicy drugi kościół. Był to drewniany kościółek pw. św. Stanisława wybudowany między rzeką a gościńcem krakowsko-warszawskim, w którym był obrządek rzymskokatolicki. Przy kościele tym zapewne w zadośćuczynieniu za odstępstwo od wiary katolickiej, Drzewiccy w dniu 28 marca 1626 roku wystawiają akt fundacji nowego konwektu Bernardynek i budują drewniany klasztor pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Bożej Rodzicielki zakonnicom Trzeciej Reguły św. Franciszka.
(...)
Ten niewielki pagórek to pozostałość po kościele św. Stanisława (upamiętnia go krzyż) oraz klasztorze (płyta obok krzyża pochodzi z 1630 r. i jest poświęcona fundatorce klasztoru Annie z Bąkowca Drzewickiej). Po prawej stronie, na niżej położonym terenie, tu gdzie dzisiaj jest łąka, znajdował się stary cmentarz. Nie pozostał po nim na powierzchni żaden ślad.
Proszę Państwa, ktoś kiedyś pięknie napisał: „Kościoły są klejnotami miast, miasteczek i wiosek”. Możemy i winniśmy być dumni z takiego klejnotu naszego miasta,, jakim jest nasz kościół. Zabytkowy, piękny, zbudowany z czerwonej cegły na planie krzyża, góruje nad okolicą swoją wysmukłą, a wcale nie gotycką wieżą. Cały architektonicznie gotycki, posiada wieżę romańską! Ale o tym pisał będę w zapowiedzianych opisach w przyszłym roku. Powróćmy do wydarzeń konsekracji kościoła i pomówmy o tym, kto do tego się przyczynił. Gdy z naszej parafii w roku 1898 odszedł ks. Marcin Momentowicz, na jego miejsce przybył ks. Francieszek Sobótka. Jako zacny i gorliwy kapłan zdawał sobie sprawę, że ówczesny kościół drzewicki jest za mały by pomieścić wszystkich wierzących. Kościół miał wówczas 22 m i 88 cm długości, przy zachowanej szerokości 9 m i 24 cm. Parafia drzewicka liczyła wtedy około 2,5 tysiąca wiernych. Ks. Franciszek Sobótka przy pomocy obywateli ziemskich: Reyskich, Kobierzyckich, Radzymińskich oraz rodziny Kobylańskich i dobrowolnych składek parafian postanowił kościół powiększyć według planów architekta Jarosława Wojciechowskiego. Rozbudowę zaczęto w 1908 roku, a całkowitego wykończenia kościoła dokonano w 1914 r.
Wchodząc do kościoła przez kruchtę, ujrzymy po prawej stronie pod chórem, umieszczoną płytę nagrobną Jakuba Drzewickiego, zmarłego w 1563 r. starosty inowłodzkiego i lubocheńskiego. Na płycie wycięto datę śmierci 1564 r. Płyta zasługuje na uwagę jako nagrobek z półleżąca postacią. Jakub Drzewicki spoczywa na niej w tzw. sansovinowskiej pozie, którą bezimienny i domorosły rzeźbiarz nieudolnie przedstawił. Prawą rękę wspierającą głowę wyrzeźbił za krótką, ale jest to błąd zamierzony, bo rękę oparł na kuli armatniej. Dłoń lewej ręki wyrzeźbiona jest odwrotnie, zamiast kciuka rzeźbiarz umieścił mały palec. Ale ta nieudolnie wyrzeźbiona dłoń dzierży buzdygan, oznakę godności dowódcy oddziału lub chorągwi. Cała postać zmarłego, zakuta w zbroję rycerską z przypasanym mieczem, nawiązuje swoim wyglądem do treści epitafium, które mówi, że “Jakub Drzewicki starosta inowłodzki i lubocheński całe życie spędził w wojsku dzielnie walcząc z nieprzyjaciołami kraju”. W górnym prawym rogu płyty umieszczono kartusz z herbami świadczącymi o świetności i szlachetności rodu. Jest to herb czteropolowy, gdzie po lewej stronie u góry wyrzeźbiony jest herb własny Drzewickiego – Ciołek, po prawej u góry, herb matki – Łodzia, po lewej na dole, herb babki – Wieniawa i po prawej na dole, herb prababki – Strzemię.
Druga płyta nagrobna, marmurowa, znajdująca się po lewej stronie kościoła, to płyta Adama Drzewickiego, starosty inowłodzkiego zmarłego w 1604 roku i jego wnuka Adama. Niecałe pół wieku dzieli oba nagrobki ale są to już dwa odmienne style, dwie zupełnie różne epoki. Podstawowa różnica w obu tych płytach to usytuowanie postaci zmarłych. Jakub Drzewicki spoczywa snem zmęczonego wojnami rycerza, ale pełnego wewnętrznego spokoju o żywot wieczny, bo “wyrok zbawienia” zapewniły mu uczynki wobec Ojczyzny.
Adam Drzewicki i jego wnuk zostali przedstawieni w postawie klęczącej, zwróceni do krucyfiksu, jakby specjalnie demonstrując widzowi pozę “wiecznej adoracji”. Ale w przedstawieniu tych postaci rzeźbiarz umieścił tyle samo pokory, co i pychy. Bo, pomimo że starosta Adam Drzewicki klęczy z nabożnie złożonymi dłońmi przed ukrzyżowanym Chrystusem, u którego stóp umieszczona jest czaszka z piszczelami — atrybutami przemijania, to jednak artysta pragnie go możliwie najgodniej zaprezentować potomności. Zmarły odziany jest w zbroję, ma przypięte ostrogi – oznakę rycerstwa, przed nim leży ozdobna karabela, a za nim szyszak z kitą strusich piór. Po lewej stronie klęczącego umieszcza tarczę herbową otoczoną labrami i wystającym z korony klejnotem rodowym – Ciołkiem. Herb rodowy jest większy od klęczącego rycerza. Ginie, zanika jego postać wobec przepychu herbu czteropolowego, gdzie w lewym polu u góry jest herb własny – Ciołek, po prawej u góry, herb matki – Łodzia, na dole od lewej, herb babki – Zaremba i po prawej, herb prababki – Wieniawa. I tu przedstawiony herb odwołuje się do sławy przodków, do koligacji. O wiele skromniej przedstawia się umieszczona u góry pośrodku płyty płaskorzeźba obrazująca klęczącego przed krzyżem wnuka Adama. Chłopiec ubrany jest w skromną suknię czy też koszulę, nabożnie składa ręce do modlitwy. Jego dziecięcy wiek i niewinność podkreślają uskrzydlone twarze dwóch aniołków umieszczonych pod ramionami krzyża. W płycie nagrobnej Adamów Drzewickich daje się zauważyć manieryzm sarmacki poprzez umieszczenie na nich przeróżnych ozdób w postaci: uskrzydlonych twarzyczek aniołków – a jest ich 12, poprzez kwiaty w dzbankach, trzech rozet kwiatowych oraz dwóch róż z liśćmi i pączkami. Zapanował tu horror vacui – “strach przed pustką” tak typowy dla artystów odchodzących od prostoty i klasycznej harmonii renesansu ku barokowi.
Epitafium Jakuba Drzewickiego, starosty inowłodzkiego i lubocheńskiego,
“który całe życie spędził w wojsku dzielnie walcząc z nieprzyjaciołami kraju”. Zmarł w 1563 roku (drewniana obudowa ukryła na długie lata treść niektórych napisów).
